مراحل بازی و رشد کودک

تعداد کلمات: ۲۳۰۸
تخمین زمان مطالعه: ۸ دقیقه

بازی نوعی فعالیت جسمی یا ذهنی است که افراد در هنگام انجام آن، لذت کسب می‌کنند. افراد می‌توانند در بازی کردن، تقاط قوت و ضعف خود را پیدا کنند، بازی کردن می‌تواند در رشد رفتاری کودکان تاثیر زیادی داشته باشد. بازی کردن با کودکان می‌تواند در رشد عاطفی کودک نقش زیادی داشته باشد. در حقیقت بازی یک نوع سرگرمی با ویژگی‌های هیجان انگیزی، هدفمندی و لذت‌بخشی است. در ادامه با تاثیر بازی کردن در کودکان و مراحل رشد بازی در کودکان آشنا می‌شوید.

بازی، در رشد عاطفی کودک نقش مثبتی ایفا می‌کند به این صورت که نیاز به برتری جوئی، بروز احساسات و عواطف، ترس و تردیدها و برون‌نگری را در کودک ارتقاء می‌ بخشد.

بازی در رشد اجتماعی کودک تأثیر به‌سزایی دارد و موجب ارتباط کودک با محیط بیرون، شکوفایی استعدادهای نهفته و بروز خلاقیت، همکاری و مشارکت کودک می‌شود. همچنین بازی موجب همانندسازی با بزرگ ترها می‌شود. بازی در رشد جسمی کودک موثر است و باعث رشد و هماهنگی اعضای بدن، تقویت حواس کودک، توانمندی فکری و بدنی او می‌شود. نقش بازی در رشد ذهنی کودک انکارناپذیر است. رفتار هوشمندانه را تقویت می‌کند و زمینه‌های لازم جهت یادگیری زبان و رشد هوشی و تفکر کودک را فراهم می‌کند. 

بررسی مراحل رشد کودک می تواند باعث شود متناسب با سن کودک بازی‌هایی برای آن‌ها انتخاب شود که توانایی‌هایشان را افزایش دهد. هرکودکی این مراحل را با توجه به ویژگی‌های ذهنی ـ جسمی خود طی می‌کند. رشد کافی به معنای کسب و تسلط بر مهارت‌ها و توانایی‌هایی است که کودک در بزرگسالی به آن‌ها احتیاج دارد و پیشرفت در آن‌ها، به‌وسیله بازی صورت می‌گیرد.

نحوه‌ی بازی های کودک، هرچه روند رشد و تکامل را می‌پیماید،از شکل جسمی و عاطفی خارج شده، به سوی ذهنی و خلاقیتی سوق پیدا می‌کند. البته بازی‌های جسمی، زمینه‌ساز بازی‌های ذهنی در کودک هستند.

کودکان تجربیات مثبت و احساسات موفقیت‌آمیزی را با انجام بازی به‌دست می‌آورند. بازی‌ خلاق فرصتی را برای کودک فراهم می‌آورد تا از قوه خلاقیت و تخیل خود در حل مسئله استفاده کرده، آن را رشد داده و تقویت کند.

اهمیت بازی در کودکی

بازی یکی از عوامل مهمی است که بر روحیه و شخصیت کودک اثر می‌گذارد و بخش جدایی‌ناپذیر زندگی اوست. روان‌شناسان و جامعه‌شناسان بر این باورند که بازی در سال‌های اولیه برای کودک بسیار حیاتی است و به جز پدید آوردن شادی، برای رشد جسمی و روان‌شناختی او اهمیت ویژ‌ای دارد. کودک راه های برخورد و تعامل با محیط پیرامون خود را به‌وسیله‌ی بازی، فرا می‌گیرد و مهارت‌های اجتماعی و زبانی را کسب می‌کند. بازی، فرصت‌هایی را برای «ابراز وجود» و «خلاقیت» در کودک فراهم می‌کند و نیز راهی مناسب برای تخلیه هیجان‌ در او است. کودک از طریق بازی با فرهنگ جامعه‌ی خویش آشنا می‌شود؛ هنجارها و ارزش‌های اجتماعی را درونی می کند و در نهایت، نقش‌های اجتماعی را می‌پذیرد. اهمیت بازی در دوران کودکی با پژوهش‌های گسترده‌، تأیید شده است. بازی برای کودک، همان زندگی است. بازی، زیرمجموعه‌ی سرگرمی است. سرگرمی دارای زیرمجموعه‌های متفاوت و تا حدی مرتبط به یکدیگر است که انواع بازی شاخه‌ای از آن محسوب می‌شود. دامنه‌ی سرگرمی بسیار گسترده است؛ گوش دادن به محصولات صوتی، تماشای محصولات رسانه‌ای، بازدید از مجموعه‌ها و موزه‌ها، مطالعه کتاب . سرگرمی‌ها در صورت داشتن ویژگی‌های بازی می تواند جزء بازی‌ها محسوب شوند.

در صورتی که یک بازی همه یا برخی از موارد زیر را همراه داشته باشد، فکری محسوب می‌شود:

• توانایی حل‌مسئله
• ایجاد خلاقیت و ابتکار
• رشد ذهنی و مهارت فکری (دقت و تمرکز)
• مهارت برقراری ارتباط
• یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌ها
• کشف قابلیت‌های خود و تقویت حواس پنج‌گانه
• ارزیابی و انتخاب درست ایده‌ها
• کندوکاو فلسفی
• به‌وجود آوردن حس همکاری‌ و مسئولیت‌پذیری
• یادگیری
• پیش‌بینی

ژان پیاژه (روان‌شناس سوئیسی) بازی را از بدو تولد  تا پایان عمر این گونه تقسیم‌بندی می‌کند:

۱– بازی های حسی – حرکتی (تمرینی):

از بدو تولد تا ۲۴ ماهگی. اولین دست و پا زدن های کودک، لمس کردن، چشیدن، گوش کردن و حرکات اعضای بدن سبب لذت بردن کودک می‌شود و در این جریان به کشف حواس دست پیدا می‌کند. کودک با به‌کارگیری حواس ابتدا تقلید و سپس تکرار می‌کند و در پی کوشش و خطا، حرکاتش از شکل ابتدایی به مهارت تبدیل می شوند. کودک در این دوران بازی های کمتری را تجربه می‌کند و بیشتر تکرار و تمرین و کسب مهارت را می‌آموزد. مثل قل‌دادن توپ و گرفتن، لمس‌کردن و نگه‌داشتن اشیا مختلف در دست و بردن به سمت دهان. کودک در این مرحله، فعالیت را بر حسب تصادف انجام می‌دهد و با سازش با محیط از طریق تمرین و تکرار به بازی و لذت دست پیدا می‌کند و با پیشرفت و یادگیری به مرحله تعادل می‌رسد.

۲– بازی های سمبلیک یانمادین: از ابتدای ۲سالگی تا پایان ۶ سالگی.

بازی های نمادین بازی هایی هستند که قانونی ندارند و خود کودک سازنده این بازی‌ها است. این نوع بازی برای هر کودکی متفاوت است. گاهی در این سنین، بازی برگرفته از تخیل کودک است. او به تنهایی بازی می‌کند. به‌طور مثال یک تکه چوب برای کودکی به شکل یک حیوان نمود پیدا می‌کند و برای کودکی دیگر یک وسیله‌ی‌نقلیه.

کودک واقعیت را به دلخواه خود تغییر می‌دهد، به‌گونه‌ای که گویی واقعیت چیزی است که او انجام می‌دهد. درواقع کودک بخشی از نیاز خود را با تغییر واقعیت و تخیلات بر آورده می‌کند. در این مرحله برای اینکه کودک به تعادل عاطفی و ذهنی برسد، ضرورت‌دارد فعالیت‌هایی وجود داشته باشد که پدرومادران برای آن‌ها قیدوشرطی قرار ندهند، تا کودک تجربه‌های لازم را کسب کند. لذت بازی زمانی برای کودک حاصل می‌شود که “بایدونباید”های والدین را همراه نداشته باشد بلکه وجود پدرومادران برای کودک باید همراه و کامل‌کننده باشد.

۳– بازی‌های با قاعده: از ابتدای ۶ سالگی تا پایان عمر ادامه دارد.

بازی‌های باقاعده همان‌طور که از اسمش برمی‌آید دارای قاعده و قوانینی است که در بازی‌های آموزشی وجود دارد. کودک با ابن بازی‌ها، چیزهایی مانند: مشارکت، همکاری، ایجاد ارتباط با همسالان، شناخت حقوق خود و دیگران و.. را یاد می‌گیرد. نکته بسیار مهم این است که قواعد توسط کودک پذیرفته می‌شود؛ زیرا همین قاعده‌های موقتی، به کامل شدن رشد کودک کمک می‌کند. هرچه قواعد و چهارچوب‌ها، بهتر توسط کودک پذیرفته شود، مراحل رشد بهتر طی می‌شود و در بزرگسالی در ضوابط و قواعد پیچیده و سخت‌، راحت‌تر وفق می‌یابد.

بازی نقش ارزنده ای در آموزش وپرورش کودک دارد و باعث می‌شود مراحل رشد کودک همه‌جانبه انجام شود.

در هر مقطع سنی، سیستم عصبی کودک ما درحال رشد و پیشرفت است. نوع حرکات و بازی‌ها می تواند نقش مثبتی بر رشد سیستم عصبی کودک مان داشته باشد؛

تولد تا ۱۸ ماه

تقریبا تمام نورون‌ها (سلول‌های عصبی) در هنگام تولد وجود دارند، اما اغلب به شبکه‌های عصبی متصل نیستند. فرآیند اتصال (تشکیل سیناپس) در این سن به سرعت رشد می‌کند و هنگام فعالیت مغزی، این فرایند تسریع می‌شود.

بینایی، شنوایی، لامسه، چشایی و بویای، این‌ها راه‌هایی هستند که از طریق آن، نوزادان، دنیا را می‌شناسند. به همین دلیل است که بهترین اسباب‌بازی‌های نوزاد معمولا رنگ روشن دارند. اسباب‌بازی‌ها می‌توانند تاثیرات مطلوبی داشته باشند، کتاب‌ها یا جغجغه‌هاییبا شکل‌های مختلف به همراه صدای جیر‌جیر یا صدای زنگوله یا وسایل جذاب دیگر، مثل توپ‌های نرم برای انداختن دوباره گرفتن)، مقدمات آموزشِ چالاکی و چابکی و مفهوم  علت و معلول  را فراهم کنند.

توانایی‌هایی مانند نشستن، سینه‌خیز رفتن، ایستادن و سپس راه رفتن، به سرعت رشد می‌یابد و بچه‌ها آماده بازی‌هایی مانند داخل هم قرار دادن اشیا از کودچک به بزرگ، قرار دادن جعبه‌ها بر روی هم از کوچک به بزرگ، قرار دادن حلقه‌ها روی‌هم و بازی با آجره‌ها می‌شوند. کمی بع از آند، وارد بازی با انتخاب خودشان می‌شوند. اسباب‌‌بازی‌ها به رشد مهارت‌های حرکتی ظریف، کمک می‌کنند و کودکان را با روابط بین اشیا آشنا می‌سازند. کتاب‌های پارچه‌ای یا مقوایی، به خصوص با تصاویر اشیای آشنایی که کودک آن‌ها را می‌شناسد، بسیار جذاب هستند؛ این کتاب‌ها، قدرت درک و شناسایی اشیاء را تسریع می‌بخشند و زبان را تقویت می‌کنند. نوزادان و کودکان نوپا عاشق اسباب‌بازی‌های حمام هستند، چون با آن‌ها، از انواع مدل‌های آب‌بازی، مثل پر و خالی کردن و پاشیدن آب لذت می‌برند. زمانی که راه رفتن را آموختند، آماده قل دادن یا چرخاندن اسباب‌بازی‌ها هستند.

در این سن مطمئن شوید که اسباب‌بازی‌ها قطعات بسیار ریز نداشته باشد که کودک آن را قورت دهد. هم‌چنین اسباب‌بازی‌ها لبه‌های تیز نداشته باشند و از مواد غیرسمی درست شده باشد.

۱۸ ماه تا ۳ سال

در طول این زمان، تعداد سیناپس‌های مغز افزایش می‌یابد. مغز یک کودک نوپا دو برابر مغز یک بزرگسال فعالیت می‌کند. ساختارهای مغزی به زبان و واکنش احساسی–اجتماعی حساس هستند.

رشد حرکتی با سرعت زیادی ادامه پیدا می‌کند. بازی‌ها شامل دویدن، پریدن، بالا رفتن و سواری می‌شود. سوار شدن بر اسباب‌بازی این موقعیت را فراهم می‌کند تا او با سرعت و انرژی، به اطراف و یا بالا و پایین حرکت کند. اسباب‌‌بازی‌های کم‌ارتفاع، توپ‌های بزرگ و وسایل بازی‌های فضای باز، مانند زمین ماسه‌بازی یا استخر، همگی انتخاب‌های خوبی برای رشد مهارت‌های حرکتی هستند.

اسباب‌بازی‌های جدا‌شدنی و اسباب‌بازی‌هایی که به صورت پازل هستند، کنجکاوی کودکان نوپا را در مورد نحوه‌ی کار آن، تقویت هماهنگی دست و ادراک سه‌بعدی و علت و معلولی، برمی‌انگیزد. یکی از بهترین اسباب‌بازی‌ها، آجره‌ها هستند. این اسباب‌بازی‌ها، اسباب‌بازی قابل توسعه نام دارند که تقریبا برای تمام سنین کودکان مناسب ‌است و تا سال‌ها می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. تنبک، طبلک، سیلوفون‌ها، طبل، پرکاشن و دیگر آلات موسیقی ساده، برای کودک این سن بسیار لذت‌بخش هستند.

لوازم و وسایل بی‌خطر آشپزخانه نیز در این سن وسایل مناسب بازی برای کودک هستند.

۳ تا ۶ سال

این دوره سریع‌ترین دوره رشد لب‌پیشانی مغز، سرعت پردازش، حافظه و حل‌مسئله است. وزن مغز به مدت ۶ سال به ۹۰ درصد وزن مغز بالغ می‌رسد. تخیل و تعامل نقش اول را در طول سال‌های پیش از دبستان ایفا می‌کنند و اسباب‌بازی‌ها به تنظیم و رشد این مهارت‌ها کمک می‌کنند. مثل اسباب‌بازی‌هایی که به تجربیات روزانه کودکان ربط پیدا می‌کند. در این سن، بازی‌های نمایشی یکی از بهترین بازی‌ها هستند. عروسک‌های انگشتی و دستکشی، راه دیگری  برای تمرین و تسلط بر تجربیات روزمره هستند. زبان و مهارت‌های اجتماعی نیز از طریق «بازی کردن» تقویت می‌شوند و به اعتماد‌به‌نفس کودک کمک می‌کند.

بازی‌های رومیزی، مفهوم انتخاب و به اشتراک‌گذاری با دیگران را معرفی می‌کنند؛ این ‌بازی‌ها هم‌چنین به شناخت حروف، کلمه، زبان و ریاضی کمک می‌کنند. البته، کتاب‌ها نیز به خصوص اگر مطابق با علایق کودکان انتخاب شوند، خیلی مفید خواهند بود.

وسایل هنری (مدادهای رنگی، ماژیک، گواش، آبرنگ، آکریلیک) وسایلی هستند که بیشتر کودکان در این گروه سنی‌ به آن‌ها علاقه‌مند هستند. 

طناب زدن و دوچرخه‌سواری را فراموش نکنید.

۶ تا ۹ سال

در این سنین اتصال‌های سیناپسی در قسمت‌های حرکتی و حسی مغز، به شدت درحال افزایش هستند و فرآیند حذف سیناپس‌های زائد در این قسمت‌ها آغاز شده ‌است. از آن‌جا که فعالیت در مراکز «کنترل» مغز بیشتر انجام می‌شود، سطح توجه کودکان و توانایی مهار و کنترل تحریکات، افزایش می‌یابند. کودکان در ابتدای این دوره، مهارت زبان و مهارت‌های اجتماعی را به‌دست می‌آورند و در حال تمرین و اصلاح آن‌ها هستند. آن‌ها دوست دارند خودشان را به چالش بکشند؛ به عناون مثال از نظر فکری با پازل، بازی‌هایی که دانشِ رو به رشد خود را تست می‌کنند، بازی‌هایی که نیاز به استراتژی دارد (ماند شطرنج، بازی‌های کارتی) یا از طریق بازی‌های فیزیکی.

گزینه‌های دیگری نیز برای این سنین وجود دارند؛ مانند مجموعه‌های کاردستی برای ساخت زیورآلات و عروسک، میکروسکوپ و کیت وسایل پزشکی، مطالعه و بررسی طبیعت یا وسایل چاپ‌دستی. همچنین ممکن است جمع‌آوری وسایل و خاطره‌سازی یکی دیگر از علاقه‌مندی های کودکان باشد؛ به عنوان مثال جمع‌آوری مجموعه تمبر، حشرات یا برگ‌ها.

۹ تا ۱۴ سال

سرعت و کارایی مغز افزایش می‌یابد؛ حافظه بهبود می‌یابد؛ تنظیم هیجان و عاطفه اتفاق می‌افتد؛ قدرت برنامه‌ریزی ومهارت‌های حل‌مسئله افزایش می‌یابد؛ استدلال علمی و توانایی تفکر فرد رشد می‌کند و بازی‌ها پیچیده می‌شوند. بازی در زیر سیزده سالگی اغلب گروهی است و کودکان هر موضوعی را که دوست دارند، درباره‌اش حرف می‌زنند. بسیاری از بازی‌های پیچیده در این سن انجام می‌شود که در آن فعالیت‌های پیچیده‌ای وجود دارند. در این سن، بازی‌های رایانه‌ای نیزمحبوب هستند که اغلب به صورت گروهی و رقابتی انجام می‌شود. در عین حال، نوجوان زیر سیزده سال زمان و تمرکز زیادی را صرف علایق فردی می‌کند که شامل کتاب، موسیقی و ساخت وسایل ساده و پیچیده است. در این سن، سلیقه و مهارت آن‌ها مشخص می‌شود؛ بنابراین خرید اسباب‌‌بازی و سرگرمی براساس علایق و توانایی‌‌های هر کودک مهم است.